نکروز آواسکولار (Avascular Necrosis) یا به زبان ساده‌تر، سیاه شدگی استخوان، وضعیتی است که در آن بخشی از بافت استخوان به دلیل کاهش یا قطع کامل جریان خون دچار مرگ سلولی می‌شود. این کاهش خون رسانی ممکن است به‌طور تدریجی اتفاق بیفتد یا ناشی از یک رویداد حاد مانند آسیب شدید باشد.
هنگامی که استخوان جریان خون کافی دریافت نکند، سلول‌های آن نمی‌توانند زنده بمانند. این مرگ سلولی با گذشت زمان باعث ایجاد ضعف ساختاری در استخوان می‌شود. نتیجه این ضعف می‌تواند شکستگی‌های کوچک در استخوان باشد که اگر درمان نشوند، به تخریب کامل و فروپاشی ساختار استخوان منجر خواهند شد.
این وضعیت به ویژه در مفاصلی که وزن بدن را تحمل می‌کنند، مانند لگن، زانو و شانه، بیشتر دیده می‌شود. نکروز آواسکولار بدون درمان می‌تواند به تخریب مفاصل و در نهایت نیاز به جراحی‌هایی مانند تعویض مفصل منجر شود.
تشخیص و درمان به موقع AVN، به‌ویژه در مراحل اولیه، می‌تواند از آسیب‌های شدیدتر جلوگیری کند و عملکرد طبیعی مفاصل را حفظ نماید. توجه به علائم اولیه و مدیریت عواملی که خطر ابتلا را افزایش می‌دهند، از اهمیت بالایی برخوردار است.
سیاه شدگی سراستخوان ران چیست؟
سیاه شدگی سر استخوان ران که در اصطلاح پزشکی به آن نکروز آواسکولار (Avascular Necrosis) یا استئونکروز گفته می‌شود، یک بیماری جدی است که به دلیل کاهش یا قطع جریان خون به استخوان ران رخ می‌دهد. استخوان‌ها برای حفظ سلامت و عملکرد خود به یک جریان خون مداوم نیاز دارند. هنگامی که این جریان خون مختل شود، بافت استخوان نمی‌تواند اکسیژن و مواد مغذی کافی دریافت کند و در نتیجه دچار مرگ سلولی می‌شود.
این وضعیت در استخوان ران، به‌ویژه در ناحیه سر استخوان فمور که بخشی از مفصل لگن را تشکیل می‌دهد، بسیار شایع است. سیاه شدن استخوان در مراحل اولیه ممکن است علائم خاصی نداشته باشد، اما با پیشرفت بیماری، درد در کشاله ران یا باسن و کاهش توانایی حرکت مفصل لگن به‌وضوح احساس می‌شود.
اگر این بیماری در مراحل اولیه تشخیص داده نشود، استخوان به‌تدریج ضعیف می‌شود و ممکن است دچار شکستگی‌های کوچک شود. در نهایت، اگر درمان صورت نگیرد، استخوان ران فروپاشی کرده و مفصل لگن به‌طور کامل تخریب می‌شود.
علل شایع این بیماری شامل آسیب‌های فیزیکی، مصرف طولانی مدت داروهای کورتیکواستروئید، مصرف مفرط الکل و برخی بیماری‌های خاص مانند کم خونی داسی‌شکل یا دیابت است.
تشخیص زودهنگام و درمان مناسب می‌تواند از تخریب بیشتر استخوان جلوگیری کرده و به حفظ عملکرد مفصل لگن کمک کند.
علت سیاه شدن استخوان چیست؟
سیاه شدن استخوان زمانی رخ می‌دهد که گردش خون در استخوان قطع شود یا کاهش یابد. از علل سیاه شدن استخوان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ضربه به مفصل یا استخوان جراحت‌هایی مانند در رفتگی مفصل می‌تواند به عروق خونی مجاور آسیب بزند.
- پرتودرمانی برای درمان سرطان نیز می‌تواند به تضعیف استخوان و آسیب به عروق خونی منجر شود.
- دررفتگی یا شکستگی استخوان ران (فمور) این نوع جراحت می‌تواند تامین خون در استخوان را تحت تاثیر قرار داده و منجر به آسیب‌های مربوط به سیاه شدن استخوان شود.
- سیاه شدن استخوان در ۲۰٪ از افرادی که دچار در رفتگی هیپ می‌شوند رخ می‌دهد.
- رسوب چربی در عروق خونی چربی (لیپید) با انسداد عروق خونی کوچک، گردش خون در استخوان‌ها را کاهش می‌دهد.
- مصرف کورتیکواستروئید مزمن در ۳۵٪ از موارد استفاده طولانی مدت از داروهای ضد التهاب بدون آن که به استخوان ضربه و جراحتی وارد شود منجر به سیاه شدن استخوان می‌شود. علت این اتفاق کاملا مشخص نیست ولی پزشکان حدس می‌زنند علت آن تداخل کورتیکواستروئید با توانایی بدن در شکستن چربی‌ها باشد. به این ترتیب چربی‌ها در عروق خونی رسوب کرده و با باریک‌تر شدن عروق خونی، میزان خون دریافتی استخوان‌ها کاهش می‌یابد.
- مصرف بیش از حد الکل مصرف بیش‌از حد الکل باعث تشکیل چربی در عروق خونی و کاهش خون دریافتی استخوان‌ها می‌شود. لخته شدن خون، التهاب و آسیب به عروق خونی از دیگر عواملی هستند که می‌توانند گردش خون در استخوان‌ها را مسدود کنند.
علائم نکروز آواسکولار
نکروز آواسکولار (AVN) یا سیاه‌شدگی استخوان، در مراحل اولیه ممکن است بدون علامت باشد. با پیشرفت بیماری، علائم زیر ممکن است ظاهر شوند:
- درد در مفصل آسیب‌دیده: در ابتدا، هنگام تحمل وزن یا فعالیت فیزیکی، درد خفیفی در ناحیه مفصل (مانند ران، زانو یا شانه) احساس می‌شود. با گذشت زمان، این درد تشدید یافته و حتی در حالت استراحت نیز ادامه می‌یابد.
- کاهش دامنه حرکتی: با پیشرفت بیماری، حرکت مفصل محدود شده و انجام فعالیت‌های روزمره دشوار می‌شود.
- لنگیدن: در صورت درگیری مفصل ران یا زانو، فرد ممکن است به‌طور ناخودآگاه برای کاهش درد، الگوی راه‌رفتن خود را تغییر داده و لنگیدن را تجربه کند.
- ضعف عضلانی: به‌دلیل کاهش استفاده از اندام مبتلا و درد مداوم، ممکن است ضعف و تحلیل عضلانی در ناحیه مربوطه رخ دهد.
- تورم و حساسیت: در برخی موارد، ناحیه مفصل ممکن است متورم شده و به لمس حساس باشد.
توجه به این علائم و مراجعه به پزشک متخصص در صورت تجربه آنها، می‌تواند به تشخیص زودهنگام و درمان مؤثر نکروز آواسکولار کمک کند.
علائم مراحل مختلف بیماری:
هر مرحله ممکن است علائم خاص خود را نیز داشته باشد که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم.
- مرحله اولیه: استخوان آسیب دیده بدون تغییرات قابل مشاهده در تصاویر رادیولوژی است؛ علائم بالینی نیز ممکن است وجود نداشته باشد.
- مرحله دوم: تغییرات استخوانی در تصاویر رادیولوژی قابل مشاهده است، اما شکل مفصل هنوز حفظ شده است.
- مرحله سوم: تغییر شکل استخوان و فرورفتگی سطح مفصل آغاز می‌شود؛ درد و محدودیت حرکتی افزایش می‌یابد.
- مرحله چهارم: تخریب کامل مفصل و تغییر شکل شدید آن؛ در این مرحله، درد شدید و ناتوانی در حرکت مفصل مشاهده می‌شود.
کدام بیماری‌ها باعث سیاه شدن استخوان می‌شوند؟
بیماری‌هایی که بدون ضربه به استخوان منجر به سیاه شدن استخوان می‌شوند عبارتند از:
- بیماری گوشه؛ یک اختلال متابولیک ارثی که در اثر آن چربی در اندام‌ها انباشته می‌شود.
- کم‌خونی داسی شکل
- پانکراتیت، بیماری ناشی از التهاب لوزالمعده
- عفونت HIV
- درمان سرطان به روش پرتودرمانی یا شیمی درمانی
- بیماری‌های خودایمنی
- بیماری ناشی از کاهش ناگهانی فشار؛ این بیماری وقتی رخ می‌دهد که بدن تحت تاثیر کاهش ناگهانی فشار محیطی قرار گیرد. به این ترتیب در اثر کاهش ناگهانی فشار، حباب‌های کوچک گاز در خون تشکیل می‌شوند.
معمولا در ۲۵٪ از افرادی که دچار سیاه شدن استخوان می‌شوند، علت قطع گردش خون نامشخص است.
چگونه سیاه شدن استخوان را در مراحل اولیه درمان کنیم؟
وقتی استخوانی سیاه می‌شود پیش از هر چیز باید از ضربه خوردن آن جلوگیری کنیم. اگر این استخوان وزن را حمل می‌کند، باید از عصا برای حمل وزن استفاده کنیم. هدف اصلی در درمان سیاه شدن استخوان، حفظ استخوان و جلوگیری از تعویض مفصل است. برای به حداقل رساندن پیشرفت بیماری و جلوگیری از درگیر شدن سایر استخوان‌ها باید علل پیش زمینه مانند سیگار کشیدن و مصرف نوشیدنی‌های الکلی را قطع کرد یا بیماری‌هایی که منجر به سیاه شدن استخوان شده‌اند را کنترل و درمان کرد.
درمان نکروز آواسکولار به مرحله پیشرفت بیماری و میزان آسیب وارد شده به استخوان بستگی دارد. هدف اصلی درمان، جلوگیری از تخریب بیشتر استخوان، کاهش درد، و بهبود عملکرد مفصل است. در ادامه، درمان‌های موجود به صورت دقیق توضیح داده شده‌اند:
درمان‌های غیرجراحی
در مراحل اولیه بیماری، زمانی که استخوان هنوز دچار تخریب قابل‌توجه نشده، درمان‌های غیرجراحی می‌توانند مؤثر باشند:
- داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs): این داروها مانند ایبوپروفن و ناپروکسن برای کاهش درد و التهاب در ناحیه آسیب دیده تجویز می‌شوند. این روش درمانی به‌ویژه برای بیمارانی که درد شدیدی ندارند، مناسب است. با این حال، این داروها نمی‌توانند جریان خون به استخوان را بازگردانند.
- داروهای کاهش دهنده چربی خون: در برخی موارد، پزشک ممکن است داروهایی تجویز کند که سطح کلسترول یا چربی‌های خون را کاهش دهند. این داروها می‌توانند از انسداد عروق کوچک که به استخوان خونرسانی می‌کنند، جلوگیری کنند.
- داروهای ضدپوکی استخوان: داروهایی مانند آلندرونات ممکن است برای کاهش سرعت تحلیل استخوان و تقویت ساختار استخوان تجویز شوند.
- فیزیوتراپی: تمرینات فیزیوتراپی برای بهبود دامنه حرکتی و تقویت عضلات اطراف مفصل طراحی می‌شوند. این روش می‌تواند به کاهش فشار روی ناحیه آسیب دیده و بهبود عملکرد مفصل کمک کند.
- وسایل کمکی: استفاده از عصا یا واکر برای کاهش وزن وارد شده بر مفصل آسیب دیده می‌تواند به جلوگیری از پیشرفت بیماری کمک کند.
درمان‌های جراحی
در صورتی که نکروز آواسکولار به مراحل پیشرفته برسد و درمان‌های غیرجراحی مؤثر نباشند، جراحی ضروری است. روش‌های جراحی بسته به میزان آسیب و سن بیمار شامل موارد زیر هستند:
- جراحی کاهش فشار داخل استخوان (Core Decompression): این روش معمولاً در مراحل اولیه بیماری استفاده می‌شود. در این جراحی، یک یا چند سوراخ در استخوان آسیب دیده ایجاد می‌شود تا فشار داخل استخوان کاهش یابد و جریان خون به ناحیه بهبود یابد. این روش می‌تواند درد را کاهش دهد و از پیشرفت بیماری جلوگیری کند.
- پیوند استخوان: در مواردی که استخوان دچار تخریب شدید شده است، پیوند استخوان می‌تواند گزینه‌ای مؤثر باشد. در این روش، بخشی از استخوان سالم از ناحیه دیگر بدن یا از یک اهداکننده گرفته شده و به محل آسیب دیده منتقل می‌شود. این روش می‌تواند ساختار و استحکام استخوان را بازسازی کند.
- جراحی تغییر شکل استخوان (Osteotomy): این روش برای تغییر توزیع وزن روی ناحیه آسیب دیده مفصل استفاده می‌شود. جراحی تغییر شکل استخوان معمولاً برای بیماران جوان‌تر و در مراحل میانی بیماری توصیه می‌شود.
- تعویض کامل مفصل: در مراحل پیشرفته که مفصل به‌طور کامل تخریب شده است، تعویض کامل مفصل ران یا تعویض مفصل زانو ممکن است لازم باشد. این روش به‌ویژه برای کاهش درد و بازگرداندن عملکرد مفصل بسیار مؤثر است، اما معمولاً برای بیماران مسن‌تر توصیه می‌شود.
کلام پایانی
نکروز آواسکولار (AVN) یا سیاه شدگی استخوان، یک بیماری جدی است که ناشی از کاهش یا قطع جریان خون به استخوان بوده و در صورت عدم درمان، می‌تواند به تخریب کامل استخوان و مفصل منجر شود. این بیماری اغلب در نواحی که وزن بدن را تحمل می‌کنند، مانند ران و مفصل لگن، مشاهده می‌شود.
علل اصلی AVN شامل آسیب‌های فیزیکی، مصرف طولانی مدت کورتیکواستروئیدها، مصرف بیش از حد الکل، و بیماری‌های خاصی مانند کم خونی داسی شکل است. علائم این بیماری ممکن است در مراحل اولیه نامحسوس باشند، اما با پیشرفت آن، درد در مفصل، کاهش دامنه حرکتی، و در مواردی لنگیدن بروز پیدا می‌کند.
درمان AVN بسته به مرحله بیماری و میزان آسیب متفاوت است. در مراحل اولیه، روش‌های غیرجراحی مانند مصرف داروهای ضدالتهابی، فیزیوتراپی، و استفاده از وسایل کمکی می‌توانند مؤثر باشند. در مراحل پیشرفته‌تر، جراحی‌هایی مانند کاهش فشار داخل استخوان، پیوند استخوان، یا تعویض کامل مفصل ممکن است ضروری شود.
تشخیص زودهنگام و درمان به‌موقع می‌تواند از تخریب بیشتر استخوان جلوگیری کرده و کیفیت زندگی بیمار را حفظ کند. اگر علائمی مانند درد مداوم در مفصل یا محدودیت حرکتی را تجربه می‌کنید، مشاوره با یک پزشک متخصص ارتوپدی ضروری است. پیشگیری از این بیماری نیز با رعایت سبک زندگی سالم، اجتناب از مصرف مفرط الکل، و مدیریت دقیق بیماری‌های زمینه‌ای امکان‌پذیر است.
منابع:
