عوامل اصلی پوکی استخوان در زنان + آیا برداشتن رحم باعث پوکی استخوان میشود؟

پوکی استخوان (Osteoporosis) یکی از شایع‌ترین بیماری‌های استخوانی است که بیشتر زنان را درگیر می‌کند، مخصوصا پس از یائسگی. اما چرا؟ پاسخ این سؤال به تفاوت‌های هورمونی، ساختار استخوانی و سبک زندگی زنان نسبت به مردان برمی‌گردد. هورمون استروژن نقش مهمی در حفظ تراکم استخوان ایفا می‌کند. در دوران یائسگی، سطح این هورمون به‌طور طبیعی کاهش می‌یابد و این افت هورمونی، استخوان‌ها را در معرض تحلیل سریع‌تری قرار می‌دهد.

زنان همچنین به‌طور طبیعی استخوان‌های نازکتر و سبک‌تری نسبت به مردان دارند. بنابراین هرگونه کاهش تراکم استخوان در آن‌ها زودتر به مرحله‌ی هشدار می‌رسد. علاوه بر این، بارداری‌های متعدد، شیردهی، کم تحرکی، رژیم‌های غذایی نادرست و برخی بیماری‌های مزمن می‌توانند نقش تشدید کننده‌ای در روند کاهش تراکم استخوان داشته باشند.

در ادامه، عوامل دقیق‌تر خطر، تأثیر یائسگی زودرس یا جراحی‌های زنان مثل برداشتن رحم، و همچنین روش‌های پیشگیری و درمان را بررسی خواهیم کرد تا هر زنی بداند چطور می‌تواند از استخوان‌هایش محافظت کند.

پوکی استخوان در زنان به چه دلیلی است؟

کلسیم عامل اصلی در تشکیل و تقویت استخوان است، ولی رژیم غذایی با کلسیم پایین تنها علت پوکی استخوان در زنان نیست. هورمون زنانه استروژن نیز برای سلامت استخوان‌ها ضروری است و با توجه به تغییرات هورمونی که بعد از یائسگی در زنان اتفاق می‌افتد، پوکی استخوان در زنان شایع‌تر از مردان است. پس از یائسگی سطح استروژن به شدت افت پیدا می‌کند و این امر می‌تواند منجر به کاهش ناگهانی چگالی استخوان‌ها شود. دلایل بسیاری برای پوکی استخوان در زنان وجود دارد که کمتر شناخته شده‌اند. موارد زیر از عواملی هستند که احتمال پوکی استخوان در زنان را افزایش می‌دهند:

• یائسگی زودهنگام (قبل از ۴۵ سالگی)
• هیسترکتومی (برداشتن رحم) قبل از ۴۵ سالگی، به خصوص اگر تخمدان‌ها نیز برداشته شوند.
• فرم بدنی ظریف
• سابقه خانوادگی پوکی استخوان (برای مثال اگر مادر شما در اثر پوکی استخوان دچار شکستگی هیپ شده است، خطر شکستگی هیپ در شما دو برابر می‌شود).
• سیگار کشیدن
• مصرف بیش از حد الکل
• کم تحرکی و ورزش نکردن
• کمبود کلسیم در رژیم غذایی
• کمبود مواد مغذی در اثر التهاب مزمن یا دیگر اختلالات روده‌ای
• کمبود جذب (Malabsorption) که در اثر آن مواد مغذی از طریق دستگاه گوارش جذب نمی‌شوند. کمبود جذب در اثر بیماری‌های روده‌ای مانند سلیاک رخ می‌دهد که در برخی موارد به صورت بیماری‌های پوستی مانند درماتیت هرپتی فرم بروز می‌یابد.
• سطح استروژن پایین در زنان که در اثر یائسگی زودهنگام یا برداشتن هر دو تخمدان اتفاق می‌افتد.
• شیمی‌درمانی که با تاثیرات منفی روی تخمدان‌ها می‌تواند باعث یائسگی زودهنگام شود.
• آمنوره یا قطع عادت ماهانه در زنان جوان منجر به کاهش سطح استروژن و پوکی استخوان در زنان می‌شود. آمنوره در زنانی که تمرینات ورزشی خیلی سنگین انجام می‌دهند و زنانی که چربی بدن آن‌ها خیلی پایین است، برای مثال کسانی که بی اشتهایی عصبی دارند رخ می‌دهد.
• التهاب مزمن به دلیل بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتوئید یا التهاب مزمن عروق
• بی‌تحرکی به دلیل یکی از عوارض سکته یا هر بیماری دیگری که در راه رفتن اختلال ایجاد کند.
• پرکاری تیروئید یا ترشح بیش از حد هورمون تیروئید
• هیپرپاراتیروئیدیسم یا ترشح بیش از حد هورمون پاراتیروئید؛ به طور طبیعی هورمون پاراتیروئید از طریق برداشتن کلسیم از استخوان، سطح کلسیم خون را کنترل می‌کند. پرکاری پاراتیروئید موجب ترشح بیش از حد هورمون پاراتیروئید و در نتیجه برداشتن کلسیم بیشتر از استخوان‌ها و پوکی استخوان در زنان می‌شود.
• در صورت کمبود ویتامین D، بدن نمی‌تواند مقادیر کافی کلسیم را از طریق رژیم غذایی جذب کند. کمبود ویتامین D از طریق کمبود این ویتامین در رژیم غذایی، کمبود نور خورشید یا کمبود جذب ویتامین در روده ایجاد می‌شود. کمبود جذب ویتامین در روده در اثر بیماری‌هایی مانند سلیاک و سیروز صفراوی اولیه رخ می‌دهد.
• داروهای خاصی می‌توانند موجب پوکی استخوان در زنان شوند. برای مثال استفاده طولانی مدت از هپارین (نوعی رقیق کننده خون)، کورتیکواستروئید خوراکی (پردنیزون) و داروهای ضد تشنج (فنی‌توئین، دیلانتین و فنوباربیتال) می‌تواند موجب پوکی استخوان در زنان شود.
• اختلالات ارثی بافت همبند، از جمله اختلال استخوان‌زایی (osteogenesis imperfecta) هموسيستينوري، سندرم پوکی استخوان (pseudoglioma syndrome) و بیماری‌های پوستی از جمله سندرم مارفان و سندرم اهلرز دنلوس نیز می‌توانند موجب پوکی استخوان شوند. این علل ثانویه پوکی استخوان ارثی از روش‌های مختلفی درمان می‌شوند.

آیا برداشتن رحم باعث پوکی استخوان می‌شود؟

پاسخ کوتاه این است: بله، در برخی شرایط برداشتن رحم (هیسترکتومی) می‌تواند خطر پوکی استخوان را افزایش دهد، به‌ویژه اگر تخمدان‌ها نیز همزمان برداشته شوند.

برداشتن رحم به تنهایی، در صورتی که تخمدان ها حفظ شوند، معمولاً تأثیر مستقیمی بر تراکم استخوان نمی‌گذارد. تخمدان‌ها همچنان استروژن تولید می‌کنند و تا زمان یائسگی طبیعی از استخوان‌ها محافظت می‌شود. اما در مواردی که همراه با رحم، تخمدان‌ها نیز خارج می‌شوند (اووفورکتومی)، بدن با یک یائسگی ناگهانی و شدید روبه‌رو می‌شود.

کاهش ناگهانی استروژن پس از اووفورکتومی، سرعت تحلیل استخوان را به‌شدت افزایش می‌دهد. در واقع، زنان زیر ۴۵ سال که تخمدان‌هایشان به‌طور کامل برداشته می‌شود، به میزان قابل توجهی در معرض کاهش سریع تراکم استخوان و افزایش خطر شکستگی قرار می‌گیرند.

نکته نگران کننده‌تر این است که بسیاری از این زنان، به دلیل نداشتن قاعدگی پس از جراحی، ممکن است فکر کنند نیازی به پیگیری ندارند. اما کاهش استروژن، یک خطر خاموش برای استخوان‌هاست که بدون علائم خاص پیشروی می‌کند، تا وقتی که شکستگی رخ دهد.

اگر شما یا یکی از نزدیکانتان هیسترکتومی یا اووفورکتومی داشته‌اید، حتماً باید با پزشک در مورد تراکم سنجی استخوان، مکمل‌های مناسب، ورزش و رژیم غذایی مشورت کنید. در برخی موارد، درمان جایگزین هورمونی (HRT) نیز می‌تواند کمک کننده باشد.

علائم هشداردهنده پوکی استخوان در زنان 

پوکی استخوان را «بیماری خاموش» می‌نامند؛ چون در مراحل اولیه، نشانه‌ای از خود نشان نمی‌دهد. همین بی‌علامتی باعث می‌شود بسیاری از زنان تا زمان بروز یک شکستگی ناگهانی متوجه آن نشوند. اما بدن همیشه بی‌صدا نمی‌ماند. اگر به علائم کوچک و ظاهراً بی‌اهمیت توجه کنید، ممکن است بتوانید قبل از آسیب جدی، جلوی پیشرفت بیماری را بگیرید.

1. درد مداوم یا مبهم در ناحیه کمر یا ستون فقرات:
   این دردها اغلب به‌عنوان خستگی یا گرفتگی ساده نادیده گرفته می‌شوند، اما می‌توانند نشانه‌ای از شروع کاهش تراکم استخوان باشند، به‌ویژه اگر بی‌دلیل و مزمن باشند.
2. کاهش قد:
   اگر احساس می‌کنید لباس‌هایتان کمی بلندتر از قبل شده‌اند یا قدتان کمتر از سال گذشته است، چنین چیزی می‌تواند ناشی از فشرده شدن مهره‌ها بر اثر پوکی استخوان باشد. کاهش بیش از 2.5 سانتی‌متر قد در بزرگسالی، زنگ خطری جدی است.
3. قامت خمیده یا انحنای پشت:
   خمیدگی غیرعادی ستون فقرات که اغلب با «قوز پشت» یا گوژپشتی شناخته می‌شود، می‌تواند نتیجه فشردگی مهره‌ها و تغییر ساختار استخوانی ناشی از پوکی استخوان باشد.
4. شکستگی‌های مکرر یا بی‌دلیل:
   شکستگی‌هایی که با افتادن‌های ساده یا حتی یک حرکت نادرست اتفاق می‌افتند، مهم‌ترین علامت بالینی پوکی استخوان هستند. این شکستگی‌ها بیشتر در لگن، مچ دست یا مهره‌ها رخ می‌دهند.
5. ضعف یا عدم تعادل در ایستادن و حرکت:
   وقتی استخوان‌ها ضعیف می‌شوند، عضلات هم فشار بیشتری تحمل می‌کنند. ممکن است متوجه شوید تعادل‌تان کمتر شده یا به راحتی زمین می‌خورید.

روش‌های تشخیص پوکی استخوان در زنان

وقتی صحبت از پوکی استخوان می‌شود، پیشگیری و تشخیص زودهنگام اهمیت حیاتی دارد. همان‌طور که گفتیم، این بیماری اغلب تا زمان بروز شکستگی هیچ علامت آشکاری ندارد. اما خوشبختانه، روش‌های تشخیصی دقیقی وجود دارند که می‌توانند کاهش تراکم استخوان را پیش از آن‌که دیر شود، نشان دهند.

1. سنجش تراکم استخوان (DEXA یا DXA Scan)

این تست، دقیق‌ترین و رایج‌ترین روش برای تشخیص پوکی استخوان است. در این روش، با استفاده از اشعه X با دوز بسیار پایین، تراکم مواد معدنی در استخوان‌ها (معمولاً ستون فقرات، لگن و گاهی مچ دست) اندازه‌گیری می‌شود.

نتیجه این تست به‌صورت عددی به نام T-score ارائه می‌شود:

• T-score بالای -1: طبیعی
• T-score بین -1 تا -2.5: کاهش تراکم (استئوپنی)
• T-score کمتر از -2.5: پوکی استخوان

2. آزمایش خون و ادرار

گاهی برای بررسی علل ثانویه پوکی استخوان یا بررسی کمبودهای تغذیه‌ای (مثل ویتامین D، کلسیم یا هورمون‌های تیروئیدی)، پزشک آزمایش خون یا ادرار تجویز می‌کند. این آزمایش‌ها می‌توانند به تشخیص بیماری‌های زمینه‌ای کمک کنند که باعث تسریع تحلیل استخوان می‌شوند.

 3. معاینه فیزیکی و بررسی سابقه پزشکی

پزشک ممکن است سوالاتی درباره سابقه خانوادگی، سبک زندگی، عادات تغذیه‌ای و داروهای مصرفی بپرسد. همچنین بررسی قامت، اندازه‌گیری قد و بررسی علائم ظاهری قوز پشت یا درد مهره‌ها بخشی از ارزیابی فیزیکی است.

زنانی که سابقه خانوادگی پوکی استخوان دارند، یائسگی زودرس را تجربه کرده‌اند، رحم یا تخمدان خود را از دست داده‌اند، یا داروهای خاص مثل کورتون مصرف می‌کنند، باید زودتر و منظم‌تر مورد غربالگری قرار بگیرند، حتی اگر علائم خاصی نداشته باشند.

آیا پوکی استخوان قابل پیشگیری است؟

شاید باورش سخت باشد، اما بسیاری از موارد پوکی استخوان قابل پیشگیری هستند، البته به‌شرط آن که به موقع دست به کار شوید. بر خلاف تصوری که خیلی‌ها دارند، این بیماری فقط مختص سالمندان نیست. استخوان‌های شما از کودکی تا حدود ۳۰ سالگی به بالاترین سطح تراکم خود می‌رسند و از آنجا به بعد اگر مراقب نباشید، روند فرسایش زودتر از آن‌چه فکر می‌کنید آغاز می‌شود.

بنابراین اگر الان در دهه ۳۰، ۴۰ یا حتی ۵۰ زندگی‌تان هستید، هنوز هم می‌توانید با تغییراتی ساده ولی مؤثر، مانع از تحلیل شدید استخوان‌ها شوید.

1. رژیم غذایی غنی از کلسیم و ویتامین D داشته باشید
   کلسیم، ماده سازنده استخوان است و ویتامین D کمک می‌کند که بدن آن را جذب کند. لبنیات کم‌چرب، سبزیجات برگ‌سبز، بادام، کنجد، ماهی‌های استخوان دار مثل ساردین، زرده تخم مرغ و نور آفتاب از بهترین منابع این دو ماده هستند. 
2. فعالیت بدنی منظم، به‌ویژه تمرینات تحمل وزن
   ورزش‌هایی مثل پیاده‌روی تند، دویدن سبک، دوچرخه سواری، بالا رفتن از پله‌ها یا تمرینات مقاومتی با دمبل سبک، استخوان‌ها را به ساخت دوباره تحریک می‌کنند. سعی کنید هفته‌ای حداقل ۳ روز، ۳۰ دقیقه ورزش کنید.
3. از سیگار و الکل دوری کنید
   این دو نه تنها روی جذب مواد معدنی تأثیر منفی می‌گذارند، بلکه در عملکرد هورمون‌ها و ترمیم استخوان اختلال ایجاد می‌کنند.
4. شاخص توده بدنی (BMI) سالم حفظ کنید
   افراد بسیار لاغر در معرض خطر بیشتر هستند، چون توده استخوانی کمتری دارند و کاهش وزن شدید می‌تواند استخوان را تحلیل ببرد.
5. بررسی‌های دوره‌ای را جدی بگیرید
   اگر در گروه پرخطر هستید (یائسگی زودرس، سابقه خانوادگی، مصرف داروهای خاص)، حتماً تست سنجش تراکم استخوان را در فواصل منظم انجام دهید.

درمان پوکی استخوان در زنان

وقتی پوکی استخوان تشخیص داده می‌شود، شاید اولین واکنش ترس یا ناامیدی باشد. اما واقعیت این است که درمان‌های مؤثر و متنوعی برای این بیماری وجود دارد که می‌تواند از شکستگی جلوگیری کند و حتی تراکم استخوان را تا حدی بهبود دهد. هدف درمان، جلوگیری از پیشرفت بیماری، کاهش خطر شکستگی و بهبود کیفیت زندگی بیمار است. بسته به شدت بیماری و شرایط فردی، پزشک می‌تواند ترکیبی از دارو، تغذیه، ورزش و مراقبت‌های خانگی را پیشنهاد دهد.

1. داروهای افزایش‌دهنده تراکم استخوان

یکی از اصلی‌ترین درمان‌ها، تجویز داروهایی است که جلوی تحلیل استخوان را می‌گیرند یا حتی استخوان‌سازی را تحریک می‌کنند:

• بیس فسفونات‌ها (مثل آلندرونیت، رزیدرونات، زولدرونیک اسید): مانع تحلیل استخوان می‌شوند و پرمصرف‌ترین داروها هستند.
• دنوسوماب (Denosumab): داروی تزریقی برای زنانی که بیس فسفونات‌ها برایشان مناسب نیست.
• ترپاراتاید (Teriparatide): داروی محرک استخوان سازی، بیشتر برای موارد شدید یا شکستگی‌های مکرر تجویز می‌شود.
• رالوکسيفن: برای زنان یائسه؛ علاوه بر محافظت استخوانی، خطر ابتلا به برخی سرطان‌های سینه را هم کاهش می‌دهد.
• هورمون درمانی (HRT): برای زنان یائسه که در معرض پوکی استخوان شدید هستند، البته با در نظر گرفتن خطرات احتمالی.

2. تغذیه مناسب و مکمل‌ها

حتی در کنار دارو، بدون تأمین مواد مغذی لازم، بدن نمی‌تواند استخوان بسازد. پزشک معمولاً مکمل‌های زیر را تجویز می‌کند:

• کلسیم: حدود ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ میلی‌گرم در روز
• ویتامین D: حدود 600 تا 800 واحد بین‌المللی در روز (در موارد کمبود، بیشتر)

3. ورزش و فعالیت بدنی مداوم

تمرینات وزنی و تعادلی مثل پیاده‌روی، یوگا، تای‌چی یا تمرین با وزنه‌های سبک به استخوان‌ها کمک می‌کنند خود را بازسازی کنند و خطر زمین خوردن را کاهش دهند.

4. جلوگیری از زمین خوردن

یکی از خطرناک‌ترین عوارض پوکی استخوان، شکستگی لگن بر اثر زمین خوردن است. باید محیط خانه را ایمن کرد (مثلاً حذف فرش‌های لیز، استفاده از میله‌های دستگیره در حمام و دستشویی) و قدرت عضلات پا را با تمرین حفظ کرد.

 5. پایش مداوم درمان

حتی اگر دارو مصرف می‌کنید و همه توصیه‌ها را رعایت می‌کنید، باید سالانه یا هر دو سال یکبار، تراکم استخوان‌تان با DEXA بررسی شود تا مطمئن شوید درمان مؤثر است.

کلام آخر

پوکی استخوان بیماری خاموشی است که اگر زود جدی گرفته نشود، می‌تواند در آینده با شکستگی‌های دردناک و ناتوانی همراه باشد. اما با آگاهی، تغذیه مناسب، ورزش منظم و پیگیری‌های پزشکی، می‌توان از آن پیشگیری کرد یا روندش را کنترل نمود. هیچ‌وقت برای محافظت از استخوان‌های خود دیر نیست؛ از همین امروز شروع کنید.