ناهنجاری‌های اندام تحتانی
دو نوع ناهنجاری اندام تحتانی در کودکان شایع است؛ یکی اختلالات چرخشی اندام تحتانی و دیگری مشکلات زاویه‌ای. مشکلات چرخشی شامل ورود به داخل و خارج از انگشت است. مشکل چرخشی داخل انگشتی به دلیل یکی از سه نوع تغییر شکل ایجاد می‌شود: متاتارسوس ادوکتوس، پیچ خوردگی داخلی تیبیا، و افزایش آنته‌ورژن فمورال. مشکل بیرون آمدن از پا نسبت به داخل انگشتی کمتر رایج است و شامل رتروورسیون فمورال و پیچ خوردگی خارجی تیبیا می‌شود.
مشکلات زاویه‌ای هم شامل زانوهای کاسه‌ای و ضربه‌ای است. تشخیص دقیق را تنها با شرح حال دقیق و معاینه فیزیکی، که شامل نیمرخ پیچشی (ترکیبی چهار جزئی از اندازه‌گیری اندام تحتانی) می‌باشد می‌توان انجام داد. در این مقاله اختلالات چرخشی اندام تحتانی را به طور مفصل بررسی می‌کنیم.
اختلالات چرخشی اندام تحتانی
اختلالات چرخشی اندام تحتانی معمولا در کودکان رایج است و باعث بدشکلی‌هایی در اندام می‌شود، اما گاها نشان‌دهنده نقص جدی در بزرگسالی است. این اختلالات در نتیجه مشکلات ساختاری در اندام‌هایی مثل پا، زانو و لگن ایجاد می‌شوند. وقتی کودک با چنین مشکلی مواجه می‌شود پزشک باید هرگونه ناهنجاری پاتولوژیک را با دقت ارزیابی کند و به صورت گام به گام با مشکل مواجه شود. یعنی اجزای تشکیل‌دهنده اندام تحتانی را به دقت و جداگانه بررسی کند تا نقش آن‌ها در مشکل چرخشی ارزیابی شود. علل معمول مشکلات چرخشی داخلی یا انگشت پا، متاتارسوس ادکتوس، پیچ‌خوردگی داخلی تیبیا و آنتوژن فمورال است.
مشکلات چرخشی خارجی کمتر است و مشکلات کمتری هم ایجاد می‌کند. این مشکلات شامل پاشنه پا، چرخش بیرونی استخوان درشت‌نی و انقباضات چرخشی بیرونی اندام تحتانی است. معمولا این شرایط با گذشت زمان به طور طبیعی بهبود می‌یابند، اما برخی بیماران به درمان‌هایی مثل کشش و آتل نیاز دارند و برخی اوقات به جراحی احتیاج پیدا می‌کنند. بنابراین تشخیص روش درمان مناسب برای اصلاح مشکلات مربوط به مفاصل و استخوان‌ها بسیار مهم و بسته به شرایط سنی متفاوت است.
علت اختلالات چرخشی اندام تحتانی
اندام‌های اصلی و تحتانی جنین در هفته پنجم بارداری تشکیل می‌شوند. انگشت‌های شست پا در هفته هفت تشکیل می‌شوند و سپس مفصل ران و استخوان درشت‌نی کامل می‌شوند. اگر رشد جنین در رحم و هنگام قالب‌گیری داخل رحمی باعث چرخش خارجی مفصل ران، چرخش داخلی استخوان درشت‌نی و موقعیت پا شود نوزاد با محور پیچشی استخوان درشت‌نی، انقباض خارجی در مفصل ران و یا تغییر در شکل پاها متولد خواهد شد. بر این اساس اختلالات چرخشی اندام تحتانی می‌تواند در زمان جنینی و به دلیل نوع قرارگیری جنین در رحم ایجاد شود. البته در ابتدای تولد چون نوزاد قادر به راه رفتن و یا ایستادن نیست، انحرافات اندام تحتانی نیز قابل مشاهده نیستند.
از دیگر دلایل اختلالات چرخشی اندام تحتانی عدم چرخش درست استخوان ران و درشت‌نی در طول رشد نوزاد تا دوران کودکی و نوجوانی است. در این مورد با بزرگ شدن و رشد اندام‌های نوزاد چرخش استخوان‌ها تا سن ۸ تا ۱۰ سالگی ادامه پیدا می‌کند. در این دوره رشد سریع، اگر چرخش اندام‌ها به شکل صحیح صورت نپذیرد کودک دچار اختلالات و انحراف اندام‌های تحتانی می‌شود.
انواع اختلالات چرخشی اندام تحتانی
انحرافات اندام‌های تحتانی انواع مختلفی دارد که در این قسمت آن‌ها را بررسی می‌کنیم:
اختلال چرخشی پاپرانتزی:
این عارضه زمانی ایجاد می‌شود که زانوها فاصله زیادی از هم داشته باشند. البته تشخیص این مشکل در بدو تولد نوزاد مشکل است، اما اگر فاصله بین زانوها دیده شود و از بین نرود کودک به عارضه پای پرانتزی مبتلاست که حتما باید توسط متخصص ارتوپدی معاینه شود. در اصطلاح پزشکی این حالت ژنوواروم نام دارد. از دلایل بروز این اختلال که در بین کودکان بسیار شایع است کمبود ویتامین D، پوکی استخوان، آسیب به ماهیچه‌ها و رباط‌های زانو و ... هستند.
اختلال چرخش پنجه پا:
یکی از عوامل اختلال و انحراف در راستای اندام تحتانی و ایجاد چرخش پا به سمت داخل، چرخش پنجه پا و به اصطلاح متاتارسوس ادکتوس (Metatarsus Qdductus) می‌باشد. این حالت مادرزادی است و تا سن ۴ تا ۶ ماهگی رفع می‌شود. در صورت عدم بهبود هم پا را برای مدتی گچ می‌گیرند و بدین صورت مشکل را حل می‌کنند.
اختلال چرخش ساق پا:
زمانی که ساق پای کودک به داخل یا خارج منحرف شود به آن تیبیا می‌گویند و علت ایجاد آن چرخش استخوان درشت‌نی است. این اختلال معمولا در اواخر دوران کودکی خود به خود از بین می‌رود.
اختلال چرخش ران:
اگر استخوان ران به داخل بچرخد قسمت‌های دیگری چون زانو و مچ پا هم دچار چرخش می‌شوند. در این حالت کودکان به شکل W یا قورباغه‌ای شکل می‌نشینند و به وفور در بین آنان دیده می‌شود. در صورت تداوم نشستن کودک به این حالت استخوان کشکک پا تغییر فرم داده و به داخل منحرف خواهد شد. این حالت معمولا تا ۱۰ سالگی از بین می‌رود و به حلت عادی برمی‌گردد. حال اگر از بین نرود و درصد انحراف چرخشی اندام‌های تحتانی در این حالت شدید باشد درمان باید حتما توسط ارتوپد و با ابزارهای پزشکی انجام شود.
اختلال زانوضربدری:
اختلال زانو ضربدری نیز مانند پای پرانتزی یکی از شایع‌ترین انواع اختلالات چرخشی اندام تحتانی است. در این حالت عموما زانوها به هم می‌چسبند و قوزک پا از هم فاصله می‌گیرد. اصطلاح پزشکی مربوط به این حالت ژنووالگوم نام دارد. این عارضه نیز تا سن ۳ یا ۴ سالگی به صورت خود به خودی از بین می‌رود اما اگر احیانا ادامه‌دار باشد باید به پزشک و متخصص ارتوپد مراجعه کنید.
چگونگی تشخیص اختلالات چرخشی اندام تحتانی
بهترین راه تشخیص این اختلالات معاینه کودک توسط یک متخصص ارتوپدی (لگن و زانو) است که می‌تواند ساختار اسکلتی و استخوان‌بندی کودک را ببیند و معاینه کند. او هرگونه ناهنجاری و انحراف را تشخیص می‌دهد و شاید برای تشخیص بهتر و دقیق‌تر به عکس ام‌آر‌آی و... داشته باشد. انجام حرکات تشخیصی بر روی اندام‌های تحتانی و همچنین تست‌های ورزشی به تشخیص بهتر پزشک کمک می‌کند. شاید یک انحراف ساده تشخیص داده شود که با رشد و بزرگ شدن استخوان‌ها و اندام‌ها از بین می‌رود.
همچنین فاکتورهایی که باید توسط پزشک بررسی شود پرونده پزشکی کودک و مواردی مثل سن حاملگی، زمان زایمان، وزن کودک هنگام تولد و تعداد روزهای بستری شده در بیمارستان هستند. این عوامل از این جهت مهم هستند که ممکن است بر پروفایل چرخشی اندام تحتانی تاثیر بگذارند. با این وجود مهم‌ترین راه تشخیص همان معاینه فیزیکی استخوان‌ها و اسکلت کودک است که توسط تراپیست انجام می‌شود. اندام‌هایی که در این معاینه بررسی می‌شوند شامل مفصل ران داخلی و خارجی، محور ران پا، محور Trans Malleolar، زاویه نیم پاشنه و زاویه پا در زمان راه رفتن است.
درمان اختلالات چرخشی اندام تحتانی
نوع درمان اختلالات چرخشی اندام تحتانی به این موضوع که کدام یک از قسمت‌ها و اندام‌های تحتانی دچار انحراف باشند بستگی دارد. در اکثر موارد مانند اختلال تیبیا یا چرخش بیش از حد استخوان درشت‌نی در کودکان ۳ تا ۴ سال، این موضوع خود به خود برطرف می‌شود. اما اگر انحراف زیاد باشد به ابزار و تمرینات مخصوص نیاز است. علاوه بر این استفاده از کفش‌های مخصوص در کنترل بیماری و ایجاد تعادل در راه رفتن می‌تواند به کودک کمک می‌کند. همچنین استفاده از آتل برای قراردادن استخوان‌ها در وضعیت و زاویه مناسب از دیگر روش‌های درمان انحراف چرخشی اندام‌های تحتانی است. البته در مواردی که ناهنجاری‌های اسکلتی بسیار شدید باشند برای درمان به مداخله روش‌های جراحی نیاز است.
آیا اختلالات چرخشی در نوجوانی و بزرگسالی هم ایجاد می‌شوند؟
اختلالاتی مثل پای پرانتزی و ضربدری معمولا در سنین کودکی اتفاق می‌افتد اما در سنین نوجوانی و جوانی هم به دلیل موارد زیر می‌تواند ایجاد و تشدید شود:
- عدم رعایت اصول صحیح حرکتی
- کمبود قدرت و ضعف عضلات داخل و خارج پا
- عدم تعادل عضلانی
- استفاده مداوم از کفش‌های نامناسب
بروز این اختلالات در دوران کودکی طبیعی است؟
پاهای نوزاد تازه متولد شده تا سن دوسالگی حالت شبه پرانتزی دارد و راه رفتن پرانتزی در این سن کاملا طبیعی است. سن سه سالگی نیز می‌تواند آغاز ضربدری شدن پاهای کودک باشد و همچنان جای نگرانی نیست چون این حالت تا ۱۰ سالگی طبیعی بوده و پس از آن پاها به حالت عادی برمی‌گردد. بنابراین وجود اختلالات چرخشی اندام تحتانی مثل پاهای ضربدری در سن ۵ تا ۱۰ سالگی طبیعی است اما وجود اختلال پای پرانتزی در این سن غیرطبیعی محسوب شده و نیاز به درمان دارد. بر این اساس وجود هرگونه اختلالات چرخشی اندام تحتانی در سنین ۱۲ سالگی غیرطبیعی است.
اگر عدم بهبود به طور طبیعی و با روش‌های درمانی حاصل نشد، چطور؟
اغلب روش‌های درمانی به طور کامل جوابگوی اختلالات چرخشی اندام تحتانی هستند اما در صورتی که فرد تا قبل از اتمام سن رشد به پزشک مراجعه کرده باشد. در این صورت رشد مفاصل متوقف شده و شخص یا باید با درد ناشی از زاویه مفاصل زندگی کند یا با انجام عمل جراحی وضعیت خود را بهتر کند.
البته معمولا زمانی اقدام به عمل و جراحی لازم است که فرد درون پا و عضلات خود احساس درد داشته باشد یا اندام‌های او به دلیل تحمل فشار بالا دچار تغییر شکل و تغییر حالت شدید شده باشند.
